Nie ma chyba człowieka, który nie kojarzyłby rosyjskiej matrioszki. Drewniane, wydrążone w środku lalki, włożone jedna w drugą, zaokrąglone u góry, na ogół ręcznie malowane. Zwykle przedstawiają piękne dziewczyny w strojach ludowych, ale popularne są również inne – przedstawiające polityków, postaci historyczne czy zabytki. Pod tym względem wybór jest ogromny. Każda z nich kojarzy się z Rosją.

Japońskie pochodzenie

A według obiegowej opinii, ich oryginalne pochodzenie wcale nie jest rosyjskie, lecz japońskie. Pierwowzorem matrioszki mają być japońskie lalki daruma i kokeshi. Podobno żona przemysłowca i mecenasa sztuki Sawwy Mamontowa, przywiozła z podróży na wyspę Honsiu drewnianą lalkę przedstawiającą mędrca Fukurumę, jednego z siedmiorga bogów szczęścia. Lalka zawierała w sobie sześciu pozostałych bogów. Co ciekawe, w samej Japonii jej autorstwo przypisuje się nieznanemu misjonarzowi… z Rosji!

Rosyjskie wykonanie

Pierwsze rosyjskie lalki tego typu pojawiły się w latach 90. XIX wieku. Wówczas to w całej Europie rosło zainteresowanie kulturą swoich narodów – tak też było i w Rosji. Wzrost poczucia tożsamości narodowej i zainteresowania kulturą rosyjską skutkował powstaniem nowego kierunku w sztuce – „stylu rosyjskiego”. Jego naśladowcy postanowili zająć się pracą u podstaw i edukacją dzieci w duchu rosyjskości, wykorzystując tradycyjne ludowe zabawki.

W Moskwie „styl rosyjski” kwitł w warsztatach „Wychowanie dzieci” („Detskoye vospitaniye”) należących do rodziny Mamontowów. W nich artyści stworzyli lalki w strojach mieszkańców różnych części Rosji i właśnie tam powstał pomysł stworzenia typowo rosyjskiej drewnianej lalki. Do pracy nad nią wziął się artysta Siergiej Maliutin, aktywny propagator „stylu rosyjskiego”. Maliutin stworzył szkic zabawki, a tokarz Wasilij Zwiozdoczkin stworzył jej prototyp. Nadano jej imię Matryona – niezwykle popularne w Rosji przedrewolucyjnej imię, które można przetłumaczyć jako „matka rodziny”.

Matryona jednak brzmi trochę zbyt poważnie jak na imię dla dziecięcej zabawki, dlatego zdrobniono je i powstała Matrioszka –  pulchna wieśniaczka w haftowanej koszuli, sukience i fartuchu, okrytą kolorową chustą, trzymająca czarnego koguta. W środku głównej lalki znajdowały się postaci chłopskich dzieci – osiem figurek, naprzemiennie przedstawiających chłopca i dziewczynkę. Ostatnia przedstawiała niemowlę.

Międzynarodowa sława

Tak zaczęła się produkcja najsłynniejszej rosyjskiej zabawki, która szybko zaczęła wykraczać poza granice swojej ojczyzny. W roku 1900 wyjechała na Międzynarodową Wystawę Rękodzieła do Paryża, gdzie zdobyła złoty medal. Lalka podróżowała po całej Europie – od Berlina po Londyn, inspirując zachodnich rękodzielników. Jeszcze zanim matrioszka została obsypana nagrodami rozpoczęto jej produkcję we Francji i w Niemczech. Jednak tak naprawdę bez większych sukcesów – produkcje szybko upadły. Może chodzi o rosyjską duszę, którą trzeba wetchnąć w lalkę? A może chodziło o umiejętności rosyjskich rzemieślników znających tajemne triki?

Tajniki produkcji

Produkcja matrioszek pozostaje od początku ich istnienia niezmieniona. Po pierwsze – odpowiedni dobór drewna. Lalki wykonuje się głównie z lipy, rzadziej olchy lub brzozy. Drzewa trzeba wyciąć wczesną wiosną. Następnie usunąć z niego korę, ale nie całkowicie, aby drewno nie pękało podczas suszenia. Tak przygotowane kłody trzeba przechowywać i suszyć kilka lat w dobrze wentylowanym miejscu. Obróbkę należy rozpocząć w odpowiednim momencie – gdy drzewo jeszcze nie jest suche, ale już nie jest wilgotne.

Jako pierwszą przygotowuje się najmniejszą laleczkę. To od jej wielkości będzie zależała wielkość pozostałych, które muszą się w siebie wpasowywać. Pod koniec, lalki pokrywa się lakierem, a po jego ostatecznym wyschnięciu i wypolerowaniu, artysta przystępuje do malowania. Tu zaczyna się prawdziwy popis – kontury zarysowuje się na czarno lub wypala, wykorzystuje się motywy roślinne lub naturalistyczne – lalki mogą mieć dłonie, można wymalować detale ubioru, niekiedy wykorzystuje się motywy bajkowe – tylko wyobraźnia artysty jest tutaj granicą.

Ile i jakie figurki?

Laleczek w zestawie może być dowolna ilość. W pierwszych produkcjach lalek było osiem, dzisiaj spotyka się ilości mniejsze lub większe – niektóre liczą sobie nawet  kilkadziesiąt figurek.

Dzisiaj można znaleźć lalki nie tylko przedstawiające klasyczne ludowe motywy. Popularne są figurki polityków – przez turystów najchętniej kupowane są figurki Putina, Miedwiediewa, czy przywódców Związku Radzieckiego. Ale pomysł przedstawiania postaci innych niż klasyczne dziewczyny nie jest niczym nowym – w zasadzie jest niewiele młodszy od samej matrioszki. Jeszcze w 1912 roku, w setną rocznicę bitwy pod Borodino, wykonano matrioszki „Kutuzow” i „Napoleon”, a z okazji setnej rocznicy urodzin Gogola ukazały się całe serie pokazujące postaci z jego książek.

Tradycja i nowoczesność

Matrioszka jest sympatycznym, niepompatycznym dobrem narodowym Rosji. Nic dziwnego, że doczekała się swoich muzeów – jest ich w Rosji kilka, m.in.  w Moskwie, w Niżnym Nowogrodzie, Nolińsku czy Siergijewie Posadzie. W jednym z nich można nawet obejrzeć najmniejszą figurkę – wykonaną z kości słoniowej milimetrową matrioszkę, pomalowaną zgodnie ze wszystkimi artystycznymi kanonami!

Ale matrioszka to nie tradycja lecz również nowoczesność. Ta sympatyczna laleczka została uznana za symbol kultury Europy Wschodniej i weszła do grona emoji otrzymując kod  U + 1FA86, zatem dzisiaj może gościć nie tylko w muzeach czy na rosyjskich bazarkach, ale w każdym telefonie komórkowym.

Agnieszka